ساز ‌تنبک (تمبک، دمبک، دندونک و ضَرب) یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی می باشد. این ساز کوبه ای پوستی ، از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام ‌شکل محسوب میشود. از خانواده این ساز میشود به سازهای باستانی مشابه مانند ” طبل ساغری ” (مربوط به تمدن نو سنگی و عصر برنز حدود 5000 سال پیش از میلاد در اروپای مرکزی) ، ” لی لی سو ” (از جنس برنز در منطقه بین النهرین در هزاره دوم پیش از میلاد) ، و همین طور زیربغلی در افغانستان وانواع طبل ساغری در آفریقا و شبه قاره هند و آسیای جنوب شرقی اشاره کرد.

در نقاشی های باستانی ، نوازندگان این سازها بصورت نشسته روی زمین و با قرار دادن ساز بر روی پای چپ و اجرا با دو دست دیده می شوند. از نظر کارشناسان موسیقی ، ساز تنبک که امروزه در ایران نواخته میشود چه از نظر اجرا و چه از نظر صدا دهی کاملترین ساز ریتمیک در جهان هست چرا که دیگر سازهای ریتمیک در جهان با کف دست و انگشتان بسته و یا با یک وسیله خارجی نواخته میشود در صورتیکه تنبک در ایران با انگشتان هر دو دست اجرا میشود و برای بعضی از انگشت ها نوعی حرکت تعریف شده و از همه سطح پوست تنبک برای ایجاد انواع صداها استفاده میشود.

ساختمان تنبک :

تنبک از دهانه بزرگ مدور ، گلویی (نفیر) و دهانه کوچک مدور تشکیل شده است که پوست را بر دهانه بزرگ می کشند. بدنه تنبک را در گذشته از جنس چوب، سفال و گاهی هم فلز می‌ساختند، لیکن امروزه از جنس چوب می‌سازند. برای ساخت تنبک معمولا از چوب درخت گردو ، توت ، افرا ، زبان گنجشک و چوب جنگلی بره می برند. اما از نظر اکثر تنبک سازان چوب گردو به دلیل کیفیت چوب و رگه های زیبا و استحکام بالا بهترین گزینه برای ساخت تنبک است.

ریشه نام تنبک :

پیشینه تنبک با نام‌های پهلوی دمبلک به پیش از اسلام می‌رسد و بنابر نظر دکتر معین دمبک صورت دگرگون‌شده همین نام است. ضمن اینکه در منظومه ساسانی ” یادگار زریران ” مربوط به افسانه های پهلوانی اشکانیان نام تمبک (Tumbak) صراحتا ذکر شده است.
بعد از استاد حسین تهرانی که تحول بزرگی در تمبک‌نوازی بوجود آوردند از نوازندگان عصر حاضر که تاثیر بسزایی در رواج این ساز داشته اند می‌توان به امیرناصر افتتاح ، امیر بیداریان ، جهانگیر ملک ، بهمن رجبی ، محمد اسماعیلی ، ناصر فرهنگ فر ، مرتضی اعیان ، محمود فرهمند باقی ، جمشید محبی ، داریوش زرگری داوود یاسری ، ارژنگ کامکار ، کامبیز گنجه ای ، پژمان حدادی ، نوید افقه ، آرش فرهنگ فر و پدرام خاور زمینی نام برد.